Bundan sonraki üç bölümde Fergana vadisinde paydaş olan ülkeleri ele alacağız. Fergana Vadisi Türkistan’ın önemli bir bölgesidir (Şekil: 10.3.1). Bugün üç ülkenin paydaş olduğu Fergana vadisi 22 bin km kare büyüklüğünde 17 milyon nüfusa sahip verimli bir tarım bölgesidir. Nüfus ve yüzölçümü göstergeleri vadinin önemini göstermektedir:  Bu üç cumhuriyet Özbekistan, Kırgızistan ve Tacikistan olup bunların toplam yüzölçümü yaklaşık 800 bin km kare, toplam nüfusu 45 milyondur. Vadinin yüzölçümü bu toplam yüzölçümünün yaklaşık %2,75’i, vadinin nüfusu bu toplam nüfusun %38’idir.

 

Şekil: 10.3.1- Dağların arasında Fergana vadisi (https://yandex.com.tr/gorsel/search?pos=0&img_url=https%3A%2F%2Fwww.stratfor.com%2Fsites%2Fdefault%2Ffiles%2Fstyles%2Fwv_large%2Fpublic%2F

Fergana_Valley.jpg%3Fitok%3DnV-oLmcz&text=fergana%20vadisi%20haritas%C4%B1&lr=11503&rpt=simage)

Kırgızistan’dan başlıyoruz.

Genel Bilgiler

Kırgızistan’ın yüzölçümü yaklaşık 200 bin kmkaredir. Coğrafi olarak ülkenin büyük bölümü dağlık arazidir; bu dağlar Tanrı dağları silsilesinin önemli bir bölümünü oluşturur. Yeryüzünün önemli dağ göllerinden bir olan Issık Göl önemli bir turizm merkezidir. Seyhun nehrinin iki büyük kolu Narin ve Kara Derya Kırgızistan topraklarından çıkarak Özbekistan’da birleşip Seyhun’u oluşturur. Kırgızistan kuzeyde Kazakistan, batıda Özbekistan, doğuda Çin işgali altındaki Doğu Türkistan ve güneyde Tacikistan ile sınırdaştır (Şekil: 10.3).

Kırgızistan’ın nüfusu 6 milyon civarındadır. Bu nüfusun %74’ünü Kırgızlar, %14’ünü Özbekler, %6’sını Ruslar, %1’ini Düngenler, %5’ini de diğer etnik gruplar (Tacik, Türk, Uygur, Kazak, Tatar, Koreli, Alman ve Ukraynalı) oluşturur. Nüfusun %76’sı Müslüman, %18’i Ortodoks Hristiyan, %1’i Budist ve %5’i diğer dinlere mensuptur. Bu nüfusun yaş ortancası kadınlarda 28, erkeklerde 26’dir.

Kırgızistan’da idari taksimat olarak 7 il ve 2 özel şehir vardır: Batken, Talas, Çu (Tokmok), Issık Göl (Karakol), Narin, Oş ve Celal-Abad illeri ve Bişkek ve Oş özel şehirleri.

 

Şekil: 10.3.2 - Kırgızistan Haritası (https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kg.html)

Tarih

Kırgızlar, en eski Türk boylarından biridir. Eski Çin kaynaklarında, M.Ö. III. Yüzyılda Hun devletine bağlı olarak yaşadıkları belirtilmektedir. Yüzyıllar boyunca, kâh bağımsız devlet kurarak, kâh bölgedeki Hun, Köktürk, Uygur, Cengiz, Çağatay devleti gibi Türk devletlerine bağlı olarak yaşayan Kırgızlar 18. asrın hemen başında kurulan Hokand Hanlığının tebaası oldular.

Bölgeye Rusların girişiyle Türkistan’ın genel kaderini Kırgızlar da paylaştı. 1860–1870 arasındaki 10 yıllık dönemde bugünkü Kırgız toprakları Ruslar tarafından işgal edildi, buralara da Rus göçmenler getirildi. 1876 yılında bütün Hokand hanlığıyla birlikte bugünkü Kırgızistan toprakları da Rusya tarafından ilhak edildi. 1917 Ekim ihtilâline kadar Kırgız aşiretleri de diğer Türk grupları gibi, Rus işgaline isyan ettiler, Rusların getirilmesini kabul etmediler. Nihayet 1916 yılında zorunlu askere alma kararına karşı Türkistan geneline yayılan halk hareketinde Kırgızlar da aktif rol oynadı. Ancak üstün silâhlara sahip Rus ordusu karşısında netice alamadılar ve Kırgız nüfusunun altıda biri (www.cia.gov 2011) yok edildi (Ürkün katliamı). Kazakistan’ın idari ve siyasi yapısını ele aldığımız önceki sayfalarda anlatıldığı gibi, bugünkü Kırgızistan toprakları önce Türkistan Özerk Sosyalist Cumhuriyeti içinde yer aldı. Sonra 1924’te kurulan Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin bir Özerk bölgesi oldu, en nihayet 1936’de Kırgızistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu.

Gorbaçov’un perestroika ve glastnost politikaları uygulamaya geçerken Kırgızistan’da da aslında bir bilim adamı olan Bilimler Akademisi Başkanı Askar Akayev, önce 1989’da SSCB Halk temsilcisi, sonra da 1990 yılı ekim ayında Cumhurbaşkanı oldu. Hemen akabinde 12 Aralık 1990’da egemenlik ilân edildi. Akayev 1991, 1995 ve 2000 yıllarında yapılan seçimlerde Cumhurbaşkanlığını devam ettirdi. Bağımsızlığın hemen başında Sovyet döneminden Komünist Partisi yönetiminden gelmeyen tek başkan olan ve demokrasi ve insan hakları konusunda ciddi adımlar atan Akayev bir müddet sonra yıprandı ve yolsuzluk, rüşvet, yakınlarını kayırma gibi suçlamalara maruz kalmaya başladı. Kleptokrasi, aşiret çekişmeleri ve güneyde Fergana vadisindeki Özbek – Kırgız etnik gerginliği yüzünden ülkede istikrar çok hassas dengelere dayanıyordu. Nihayet pembe devrimler Kırgızistan’a da sıçradı ve 24 Mart 2005 tarihinde gerçekleşen devrimle Askar Akayev ülkeyi terk etti. Aynı yılın Haziran ayında yapılan seçimle Kurmanbek Bakiyev devlet başkanı oldu.

Ancak bir müddet sonra devrim hareketinde onunla birlikte olan bazı isimler, Bakiyev’in “devrimin ruhuna ve amacına aykırı davrandığı” gerekçesiyle tekrar muhalefete dönmeyi tercih ettiler. Bu tepkiler, ülkenin güvenlik ve istikrarına zarar vermeyecek ölçüde tutulabilseydi huzursuzluk aşılabilirdi. Ne var ki 2010 yılında yine bir devrimle devrilen Bakıyev taraftarlarının Anayasa oylamasını engellemek üzere kışkırttığı grupların Fergana vadisinde yol açtığı Kırgız – Özbek etnik çatışması ülkeyi ciddi bir istikrarsızlığa götürdü. Allah’tan olaylar yeni Anayasanın oylanmasını engelleyemedi; Anayasa, 27 Haziran 2010 tarihinde seçmenin %70’inin (yaklaşık 1.900.000) katıldığı ve bunun %90’ının evet dediği bir halk oylamasıyla kabul edildi. Ekim 2010’da yapılan seçimlerle de Kırgız Cumhuriyetinde yeni çok partili parlamenter sistem yürürlüğe girmiş oldu. Bu yeni sisteme göre 120 üyeli tek meclis beş yılda bir yenilenecek. Hükümeti kurma görevi, cumhurbaşkanı tarafından,  oyların en az %50’sini alan partinin başkanına, bu yoksa güvenoyu alabilecek bir koalisyon hükümetini kim kurabilirse ona verilecek.

Bakıyev’in devrildiği Nisan 2010’dan sonra Roza Otunbayeva 19 Mayıs 2010’da cumhurbaşkanlığı makamına geldi. Otunbayeva, Cumhurbaşkanlığı seçimlerinin yapılacağı Ekim - Aralık 2011’e kadar bu görevde kaldı. 10 Ekim 2010 seçimlerinde Ata Yurt 28, Sosyal Demokratlar 26, Ar Namus 25, Cumhuriyetçiler 23, Ata Mekân 18 üyelik kazandı. Bu istikrarsız yapıdan bir hükümet çıkmayacağını, ülkenin yeni bir kaosa sürükleneceğini ön gören uzmanların sayısı az değildi. Rusya gibi ülkede ağırlığı olan bir ülkenin Başkanı, Medvedev de, bu sistemle ilgili olumsuz kanaatini dile getirmekten çekinmemişti. Ne var ki, Sosyal demokratların Başkanı Atambayev’in kurduğu koalisyon hükümeti güvenoyu aldı.

Kırgızistan’ın geleceğine yönelik karamsar senaryolar hala gündemdedir. Şimdi Kırgız kardeşlerimize düşen bu senaryoların gerçekleşmesini engellemek, Kırgızistan’ın geleceğine yönelik olarak olumsuz tahminler yapanlara yanıldıklarını göstermektir. Bunun için aşiretçiliğin, etnik çatışmanın ve kleptokrasinin önüne geçilmesi şarttır. Ki hükümet bu noktada kararlı görünmektedir.

 

İdari ve Siyasi Yapı, Yargı

Çarlık Rusya’sı Bolşevik devrimle yıkıldıktan sonra 1924’te Kırgız Özerk Vilayet, kurulmuş, 1926’da bu vilayet özerk cumhuriyet olmuştur. 1936 yılında Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliğine bağlı 15 cumhuriyetten biri olarak ve Kırgız Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti adıyla kurulan Kırgızistan, 31 Ağustos 1991’de Sovyetler Birliğinden bağımsızlığını ilan etti. 5 Mayıs 1993’te anayasa kabul edildi. Daha sonra bu anayasada 2010 ve 2016 yıllarında değişiklikler yapıldı. 2016’da yapılan değişiklikle, cumhurbaşkanının icra ile ilgili yetkilerinin bir bölümü başbakana aktarıldı. Ülkenin bayrağı ve milli marşı 1992’de parlamento tarafından kabul edildi. Kırgız milli parası Kırgız Som 1993’te yürürlüğe girdi.

Ülke, parlamenter demokratik bir cumhuriyet olarak yönetilmektedir. Son cumhurbaşkanlığı seçimleri 24 Kasım 2017’de yapılmış ve Sosyal Demokrat Partinin adayı Sooronbay Jeenbekov seçimi kazanmıştır. Hükümetin başına ise 20 Nisan 2018’de başbakan olarak Muhammedali Ebul-gaziev gelmiştir. Bakanlar Kurulu listesi Başbakan tarafından hazırlanıp meclisin güvenoyundan sonra cumhurbaşkanı tarafından atanmaktadır. Savunma ve Güvenlik Bakanı cumhurbaşkanı tarafından doğrudan atanmaktadır.

Yasama organı, 120 üyeli bir parlamento olup Kırgızca’da “Yukarı Keǹeş”^[1] olarak isimlendirilmektedir. Seçimler meclis için 5 yılda bir, cumhurbaşkanlığı için ise 6 yılda bir yapılmaktadır. Son Meclis seçimleri 4 Ekim 2015 tarihinde, cumhurbaşkanlığı seçimi ise 24 Kasım 2017 tarihinde yapılmıştır. Ülkede seçimlerde yarışacak güce sahip siyasi partiler, en son seçimde aldıkları oya göre: Sosyal Demokrat, Atayurt Cumhuriyet, Kırgızistan, Onugu Progress, Bir Bol, Ata Mekân partileridir.

Yargı organlarının tepesinde 25 üyeli Yüksek Mahkeme ve 11 üyeli Anayasa Mahkemesi vardır. Yüksek Mahkeme üyeleri 10 yıllığına, Anayasa mahkemesi üyeleri 15 yıllığına seçilmektedir. Üyelerin emeklilik yaş haddi her iki mahkemede 70 yaştır. Ayrıca bir Yüksek Tahkim Mahkemesi, yerel davalara bakmak üzere de il mahkemeleri ve şehir mahkemeleri bulunmaktadır.