SİYASİ VE MÜLKİ İDARİ YAPI - AZERBAYCAN

SİYASİ VE MÜLKİ İDARİ YAPI

     Türk Dünyasını meydana getiren topluluklar siyasi durumları bakımından şöyle tasnif edilebilir:

• Bağımsız Ülkeler: Türkiye, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Sovyetlerin dağılmasıyla bağımsızlığını kazanan Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan ve Türkmenistan. Tacikistan’ın ana unsuru olan Taciklerin ana dili Türkçe değildir. Ancak kendi tercihlerine saygılı olmakla birlikte, Tacikistan’ı Türkistan coğrafyasının bütünlüğü içinde yer aldığı için Türk Dünyası kavramı dışında görmüyoruz. Bosna-Hersek gibi, Çerkez-Karaçay bölgesi gibi. Ayrıca Tacikistan nüfusunun önemli bir bölümünü Özbekler oluşturmaktadır.
• Özerk Devlet ve bölgeler: Doğu Türkistan (Çin’e bağlı Sincan Uygur Özerk Bölgesi, Özbekistan’a bağlı Karakalpakistan, Rusya Federasyonuna bağlı Tuva, Hakas, Saka, Altay, Mari, Çuvaş, Tatar, Başkırt, Nogay, Karaçay, Malkar özerk cumuriyet ve bölgeleri), Azrbaycan’a bağlı Nahcivan ve Karabağ.
• Başka ülke vatandaşları: İran, Afganistan, Irak, Suriye, Bulgaristan, Yunanistan, Sırbistan, Bosna Hersek, Kosova ve Makedonya’da yaşayan soydaşlarımız

Bunlardan sonuncu bölümdeki soydaşlarımızın ve Doğu Türkistan’ın siyasi ve insani Hak ve Hürriyetler bakımından durumlarını Problemler bölümünde ele alacağız. Bağımsız Cumhuriyetlerin ve Rusya’ya bağlı özerk bölge ve cumhuriyetlerdeki kardeşlerimizin siyasi durumunu ise bu bölümde ele alacağız.

Bağımsızlıktan sonra geçen 20 sene içinde Türkistan Cumhuriyetlerinde ve Azerbaycan’da idari ve siyasi yapıda dönüşüm belli bir ölçüde gerçekleşmiştir. Ancak her cumhuriyet kendi özel şartlarına uygun bir yeniden yapılanma içine girmiş ve küçük de olsa farklılıklar ortaya çıkmıştır. Şu anda Sovyetler dağıldığı zaman devletin başında olanlardan saece Kazakistan’ın başında Nursultan Nazarbayev kalmış, diğerleri yani Kırgızistan, Tacikistan, Özbekistan (İslâm Kerimov 2 Eylül 2016 tarihinde vefat etti), Türkmenistan (Sefermurat Niyazov – Türkmenbaşı vefat etmiş) ve Azerbaycan devlet başkanları (Ayaz Muttalibov istifa etmiş) seçimle değişmiştir.

Bu bölümde önce bu cumhuriyetlerin her birisinin mevcut idari ve mülki yapısı ayrı ayrı ele alınacak, en sonda da, Rusya Federasyonu içinde yaşayan kardeşlerimizin siyasi ve kültürel haklarını ortadan kaldıran merkeziyetçi yapılanma ele alınacaktır.

Bağımsız Türk Devletlerinin idari ve siyasi yapılarına ilişkin özet bilgi Tablo:10.1’de verilmiştir. Bu bölümde önce, Tablo1’deki özet bilgiler açılarak yüzölçümü ve nüfus; Tarihçe ve Önemli problemler, çatışmalar; Egemenlik ve Bağımsızlık ilanları, bu süreçte varsa olaylar; Değişim dönemi; Hükümet ve Yasama Kurumları; Yargı Kurumları; Eğitim Okuma yazma Oranı, Yüksk Tahsilli Oranı vb; İktisadi yapı her cumhuriyet için ayrı ayrı ele alınacaktır. Bölümün sonunda Rusya Federasyonu içindeki kardeşlerimizin durumu açıklanmaya çalışılacaktır.

Tablo:10.1- Bağımsız Türk Devletlerinin Siyasi ve İdari Durumları

     ^*: Parlamento iki kanatlı ise, virgülden sonraki sayı senatodaki üye sayısını göstermektedir.

   ^**: Yüksek Ekonomi Mahkesmesi varsa, virgülden sonraki sayı onu vermektedir.

^***: Virgülden sonraki sauılari varsa özerk şehir sayılarını göstermektedir.

10.1- AZERBAYCAN

Genel Bilgiler

Azerbaycan’ın yüzölçümü 87 bin kmkare olup, Hazar Denizine kıyısı olan bir Kafkas ülkesidir (Şekil:10.1). Nüfusu Haziran 2016 tahmini olarak 9,762,000’dir. Yaş ortalaması, ortanca değer olarak kadınlarda 31, erkeklerde 27’dir. Nüfusun %90’dan fazlası Azerbaycan Türk’ü, geri kalan %10’dan az kısım ise Dağıstanlı, Rus, Ermeni, Gürcü, Lezgi, Tat, Talik ve diğerleridir. Nüfusun %93,4’ü Müslüman, %4,8 Ortodoks Hristiyandır.

İdari taksimat olarak 59 reyon ve 11 şehir idaresine sahip olan Azerbaycan’a bir de Türkiye’ye sınırı olan Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti bağlıdır. 23 Eylül 1989’da egemenliğini, 31 Ağustos 1991’de bağımsızlığını ilan eden Azerbaycan Cumhuriyetinin başkenti Baku, Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’dir.

Şekil: 10.1- Azerbaycan Haritası

Tarih

Bugünkü Azerbaycan ve İran sınırlarında kalan Güney Azerbaycan, eski çağlar bir tarafa bırakılsa bile, Selçuklular zamanından beri Türklerle meskûn bir bölgedir ve yüzyıllarca Türk idarelerinin yönetiminde olmuştur. Sonraki yüzyıllarda İldenizli Atabeyliği, İlhanlılar, Altınorda, Akkoyunlu, Karakoyunlu, Timurlular Azerbaycan’a egemen oldu. 15. asır sonlarından itibaren Azerbaycan’da kontrol, Akkoyunlulardan Safevilere geçti. Safeviler 18. asır ortalarında hâkimiyeti, yine bir Türkmen aşiretine, Avşarlara bıraktı. 18 asrın sonlarında Zendlerden Kerim Han iktidarı Avşarlardan aldı. Kısa bir süre sonunda Zendler de bölgede hâkimiyeti diğer bir Türk aşireti olan Kaçarlara bıraktı. İşte iktidarın elden ele dolaştığı bu dönemde Bakû, Kence, Şeki, Nahçıvan, Kuba, Revan, Karabağ gibi nerdeyse her şehirde bir hanlık ortaya çıktı, bunlar o sıralarda çok zayıflamış olan İran yönetimine şeklen bağlıydılar. 1813 Gülistan ve 1928 Türkmençayı anlaşmalarıyla bugünkü Azerbaycan topraklarındaki Bakû, Şeki, Revan (bugün Ermenistan’ın başkenti), Kuba, Karabağ, Nahçıvan, Şamahı gibi hanlıklar Rusya’nın egemenliği altına girdi.

1917 bolşevik itilâlinden sonra, 28 Mayıs 1918’de Azebaycan Demokratik Cumhuriyeti kurulmuş, bncak bu cumhuriyet 23 ay gibi kısa bir ömür sürmüştür. 1920 yılının 28 Nisan’ında Bolşevikler Bakû’yuı işgal edince, kurulan bolşevik yönetim, 12 Mart 1922’de Gürcistan ve Ermensitan SSC ile birlikte Kafkasya Ötesi Federasyonuna katılmış ve aynı yılın sonunda bu federasyon bünyesinde Sovyet ittifakına girmiştir. 1923 yılında Dağlık Karabağ Özerk Vilayeti, 1924 yılında da Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti kuruldu. 1936 yılında Kafkasya Ötesi Federasyonunun dağılmasıyla Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, Sovyetler Birliğine, 15 Sovyet Cumhuriyetinden birisi olarak üye olmuştur. (Ogan, 1992)

Dağlık Karabağ Özerk Vilâyeti yıllar boyunca Azerbaycan ile Ermenisatan arasında problem oluşturdu. Azerbaycanlıların göçe mecbur edilmesiyle nüfus oranı her geçen gün Ermeniler lehine değişen dağlık Karabağ’da ayrılıkçı Ermenilerin başvurduğu şiddet en nihayet 1988’de savaşa sebep oldu. 19 – 20 Ocak 1990’da Rus tanklarının Bakû’ya girmesiyle sonuçlanan bu savaş Sovyetler Birliğinin dağılmasını çabuklaştıran olaylardan birisi olarak tarihe geçti.

Sovyetler Birliğinin, 1992 başından geçerli olmak üzere kendini feshetme kararı almasından sonra Azerbaycan 30 Ağustos 1991 tarihinde bağımsızlığını ilân etti; 18 Ekim 1991 tarihide de Yüksek Yargı bu bağımsızlık kararını tasdik etti. Bu sırada iktidarda olan Azerbaycan Komünist Partisi Genel Sekreteri Ayaz Muttalibov bağımsız Azerbaycan’ın ilk Cumhurbaşkanı oldu. Ancak şubat sonunda Hocalı’yı ve etrafındaki bazı kırsal alanları Ermenilerin, 366. Rus mekanize birliğinin desteğiyle hem de katliam yaparak işgal etmesi üzerine istifaya mecbur edildi. 7 Haziran 1992 günü yapılan seçimlerde Ebulfezl Elçibey Azerbaycan’ın ikinci cumhurbaşkanı oldu. Ancak bu dönemde Ermeni işgalinin Kelbecer’i de kapsaması üzerine Haziran 1993’te Suret Hüseyinov Kence’de silâhlı isyan başlattı. Ermenilerle savaşın şiddetle devam ettiği bir dönemde kardeş kavgası istemeyen Elçibey o sırada Nahçıvan Meclis Başkanı olan Haydar Aliyev’i Bakû’ya davet etti. Fakat Aliyev Bakû’ya gelince isyancıları destekledi, bunun üzerine Hüseyinov’a bağlı birlikler Bakû’ya doğru yürüyüşe geçti. Bir kardeş kavgasına sebep olmak istemeyen Elçibey, Nahçıvan’daki köyü olan Keleki’ye çekildi. Azerbaycan Meclisi Cumhurbaşkanlığı yetkilerini Haydar Aliyev’e devretti.

Bu siyasi istikrarsızlıktan yararlanan Ermeniler Ağdam, Cebrayil, Fuzuli, Kubadlı ve Zengilan reyonlarını da işgal ettiler. Ağustos 1993’te referandumla Elçibey Cumhurbaşkanlığı görevinden re’sen uzaklaştırılmış oldu, Ekim 1993’te yapılan seçimleri Haydar Aliyev kazandı, 1998’de tekrar seçilen Haydar Aliyev 2003’te vefat edinceye kadar Cumhurbaşkanı oldu. Onun ölümünden sonra 15 Ekim 2003’te yapılan cumhurbaşkanlığı seçimini oğlu İlham Aliyev kazandı. Suret Hüseyinov, vatana ihanet suçundan yargılandı ve müebbet hapse mahkûm oldu, 2005’te İlham Aliyev tarafından affedildi.

AGİT, Hocali katliamından hemen sonra 24 Mart 1992’de Minsk grubu adı altında konuyla ilgili olduğu düşünülen Belorusya, İtalya, Türkiye, Finlandiya, İsveç, Fransa, Rusya, ABD ve Almanya’dan oluşan bir müzakere grubu oluşturdu. Ermeni- Azeri savaşı da Rusya’nın arabuluculuğuyla ilan edilen ateşkesle 1994’te durmuş oldu. Ancak işgal edilen reyonlar ve Dağlık Karabağ halen fiili Ermeni işgali altındadır. 1994’te Minsk grubu Fransa, Rusya ve ABD’den oluşan üçlü bir eşbaşkanlık tesis etti. Bu troykanın Ermenistan lehine tutumlarına, 2007’de Ermenistan lehine kararlardan oluşan Madrid Bildirgesini taraflar kabul etmiş olmasına ve 2008’de bu hususu teyit etmiş olmalarına rağmen Ermenistan batının şımarık çocuğu olmaya devam etmektedir. Konu, kitabın beşinci bölümünde daha etraflı bir şekilde ele alınacaktır.

                 İdari ve Siyasi Yapı, Yargı

Azerbaycan çok partili, parlamenter demokratik rejimle yönetilmektedir. Ancak diğer Türk Cumhuriyetlerinde olduğu gibi Azerbaycan’da da Devlet Başkanı birtakım yetkilerle güçlendirilmiştir. Parlamento 125 üyelidir. Son olarak 7 Kasım 2010 tarihinde yapılan seçimlerde oyların % 45.8’ini alan Yeni Azerbaycan Partisi (YAP) 71 üyelik kazandı. Bağımsız adaylar da YAP’tan daha fazla oy aldıkları halde (%48.2) üyeliklerin sadece 42’sini alabildiler.  Halen 50’den fazla parti sisteme kayıtlıdır. Bunlardan aktif ve nispeten güçlü olanları iktidardaki Yeni Azerbaycan Partisi, Müsavat Partisi, Halk Cephesi, Yeşiller, Demokratik Islahatlar Partisi ve Ümit Partisi olarak sayılabilir. Cumhurbaşkanı ve milletvekilleri beş yıllığına halk tarafından seçilmektedir. AGİT gözlemcilerine göre, seçimler uluslararası standartları karşılamamaktadır.

12 Kasım 1995’te yapılan referandumla kabul edilen Azerbaycan Anayasasına göre kamu yönetimi kuvvetler ayrılığı ilkesine göre düzenlenir. Buna göre Yasama yetkisi Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Meclisine aittir. Yürütmenin başı Cumhurbaşkanı’dır. Yargı erkini ise bağımsız mahkemeler temsil etmektedir. Yargı, Anayasa Mahkemesi, Yüksek Mahkeme ve Genel Mahkemelerden oluşmaktadır. Anayasa Mahkemesi (9) ile Yüksek Mahkeme (25) üyelerini ve Cumhuriyet Başsavcısını, anayasaya göre, cumhurbaşkanı önerir, Meclis seçer. Görevden alınmada da aynı usul geçerlidir, ancak görevden almak için Meclisin 2/3’ü demek olan 84 üyenin oyu gerekir.